Kitap kulüpleri üzerine ne zaman bir şey yazsam ya da paylaşsam, yorumlarda hemen şu cümleyle karşılaşıyorum: “Bizim kulübümüz çok değerli, mutlaka üye olmalısınız.” Herkes kendi kulübünü övüyor, kendi buluşmasını merkeze koyuyor. Oysa bana kalırsa değerli olan tek tek kulüpler değil; okurluğun kendisi. Çünkü kulüpler gelip geçici olabilir, dağılıp yeniden kurulabilir. Ama ortak olan şey, kitapla kurduğumuz bağdır.
Kitap kulüplerine dair sohbetler açıldığında da durum bu, hem övgüler hem de eleştiriler aynı masada toplanıyor. Bir yanda okurun yalnızlığını kıran, kolektif bir deneyime davet eden yapılar… Diğer yanda ise yazarın aşırı kahramanlaştırıldığı, okurun sesinin gölgede kaldığı buluşmalar. Bu yazıda kitap kulüplerinin farklı yüzlerine bakmak istiyorum.
Kolektif Deneyimin Çekiciliği
Kitap kulüpleri, okuru yalnızlıktan çıkarıp kolektif bir deneyime davet ediyor. Bir kitabın farklı gözlerden nasıl okunduğunu görmek, tartışmak, hatta bazen hiç düşünmediğimiz bir açıdan bakabilmek… Bütün bunlar, kulüplerin kıymetini gösteriyor. Bu buluşmalar, tek başımıza seçmeyeceğimiz kitaplarla tanışmamıza da aracılık ediyor. Yani kulüpler, yarının okurunu yetiştiriyor. Bir kitabı tek başına okuduğumuzda zihnimizde oluşan anlam, başkalarının bakışıyla çarpıştığında genişler. Kulüpler tam da bu imkânı sunuyor: farklı yaşlardan, mesleklerden, dünyalardan insanların aynı metin üzerine düşünmesi. Bu buluşmalar, bir nevi “ortak hafıza” yaratıyor. Hatta kulüpler, yeni yazarların ve türlerin keşfi için bir kapı aralıyor. Tek başımıza kolay kolay seçmeyeceğimiz kitaplarla tanışıyoruz. Bu yüzden kitap kulüpleri, “yarının okurunu” yetiştiren alanlar olarak da değerli.
Yazar ve Kitap Arasında İnce Çizgi
Fakat işin riskli tarafı da var. Kitabın geri planda kaldığı, yazarın bir “kült figür” haline geldiği buluşmalar… Yazarın katıldığı bir etkinlik, bir anda kitap tartışmasından çıkıp “fan buluşması”na dönüşebiliyor. Bu da kitabın dili, yapısı, edebi niteliği yerine anekdotların, özel hayat meraklarının öne çıkmasına yol açıyor. Metnin özgürlüğü, yazardan bağımsızdır; bu hatırlanmadığında kulüp, edebiyatın değil magazinin alanına kayıyor. Kulüp, “okur tartışması” olmaktan çıkıp “yazar söyleşisi”ne dönüşüyor.
Aşırı kahramanlaştırma da benzer bir sorun. Yazarın “kült figür” haline gelmesi, metnin özgürlüğünü gölgeleyebiliyor. Oysa kitap, yazarından bağımsız kendi yolunu bulmalı.
Diğer Riskler
Bir diğer mesele, kulüplerin kendi kimliğini nasıl kurduğuyla ilgili. Bazı topluluklar “biz en iyi okuruz” tavrıyla içine kapanabiliyor, bu da kültleşmeye varan bir daralmayı getiriyor. Demokratik zemin de her zaman korunamayabiliyor: daha yüksek sesle konuşan, daha süslü cümleler kuran ya da daha fazla okumuş görünen kişi, diğerlerinin üzerinde bir ağırlık kurabiliyor. Bazı durumlarda ise moderatör veya kurucu figürü, farkında olmadan “iktidar” konumuna yerleşebiliyor. Bu durumda kulüp tek sesli, “lider odaklı” bir yapıya kayabiliyor.
Hatta üyeler arası diyaloglarda “hala bitiremedin mi, nasıl anlamazsın” gibi cümleler, sosyal zorbalığa dönüşerek kapsayıcılığı zedeleyebiliyor.
İktidar Dili ve Reklam İlişkileri
Bir başka mesele, kulüplerin iç dinamiği. Moderatör ya da kurucu figür, zamanla farkında olmadan bir “iktidar dili”yle konuşmaya başlayabiliyor. Kulüp, çoğulcu bir tartışma zemini olmaktan çıkıp tek sesli bir yapıya dönüşüyor. Daha yüksek sesle konuşan ya da süslü cümleler kuran üyeler, diğerlerini gölgeliyor. Bu da demokratik zemini zedeliyor.
Üstelik bazı kulüpler, yayınevleriyle reklam ilişkisine girdiğinde işin rengi değişiyor. Buluşma, edebi bir tartışmadan çok “tanıtım etkinliği”ne dönüyor. Bu durumda kitap kulübü, eleştirel alan olmaktan uzaklaşıp pazarlama aracına indirgeniyor.
Popülerleşmenin Getirdikleri
İlginç bir dönüşüm de son yıllarda yaşandı. Bundan üç yıl önce kitap kulüplerine neredeyse hiç ilgi göstermeyen basın, işin içine ünlü isimler girince birden “kulüpsever” kesildi. Sosyal medyada popülerleşen kulüpler haber oldu, televizyon programlarına çıktı. Bu görünürlük, bir yandan okurluğu yaygınlaştırdı ama öte yandan kulüpleri “trend” haline getirerek yüzeyselleştirme riskini de beraberinde getirdi.
Demokrasi Okulu Olarak Kulüpler
Tüm bu tartışmaların yanında bir gerçeği de görmek gerek: sağlıklı işleyen kulüpler, farklı okuma alışkanlıklarını aynı masaya oturtur. Çoğulculuk sağlar, ortak üretim alanı yaratır. Tartışmaları bireysel deneyimde bırakmaz, toplumsal meselelerle bağlar. Kendi içine kapanmadığında, hem bireysel okuru hem de toplumsal tartışmaları besleyen bir organizmaya dönüşür.
Benim için kitap kulüpleri, aynı zamanda bir demokrasi okuludur. Çünkü iyi işleyen bir kulüpte herkesin söz hakkı vardır; herkes kendi deneyimini masaya koyar. O yüzden bütün risklerine rağmen, ben hâlâ kitap kulüplerinin olumlu tarafındayım. Yeter ki kulübün merkezinde yazar değil, kitap olsun.